مراتع ایران
مراتع ایران
مراتع دارای کارکردهای متنوع اقتصادی و اکولوژیکی هستند. نقش این عرصهها در تامین علوفه مورد نیاز دام های وابسته به مرتع، حفظ منابع پایه آب و خاک، جلوگیری از سیلاب، کنترل رسوبات مخازن سدها، نفوذ آب و افزایش منابع آب زیرزمینی، محیط زیست و حیات وحش، ترسیب کربن، تشکیل خاک، توسعه صنعت گردشگری، گردش آب در طبیعت، تنظیم آب و هوا، وابستگی اقتصادی معیشت حدود یک میلیون خانوار بهرهبردار به مراتع، ایجاد زیستگاه و جلوگیری از خسارت به زیستگاهها، تولید و تامین گیاهان دارویی، صنعتی، عطری و خوراکی و حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی (8660 گونه در قلمرو مراتع کشور گسترش دارند) و جانوری قابل انکار نیست.
طبق مطالعات صورت گرفته 25 درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزشهای زیستمحیطی است. برآورد شده است که حدود 10.7 میلیون تن علوفه در شرایط بارش نرمال در مراتع کشور تولید شود که 31.2 درصد از علوفه دام کشور با ارزش بیش از 237058 میلیارد ریال را تامین می نماید. همچنین مراتع محل تولید و رشد گیاهان دارویی و صنعتی است که ارزش بازاری آن بیش از 5 هزار میلیارد ریال در سال است.
تحقیقات نشان می دهد، اگر پوشش گیاهی از ۲۰ درصد به ۸۰ درصد افزایش یابد میزان هدر رفت خاک و هرز آب کمتر از 5 درصد خواهد شد. عدم توجه به مرتع و در نتیجه کاهش پوشش گیاهی باعث افزایش رواناب و فرسایش آب و خاک خواهد شد، که همانا بخش مرتبط با عملیات بیومکانیکی و بیولوژیک آبخیزداری میباشد. میزان فرسایش خاک در ایران در ۴۰ سال پیش، سالانه حدود یک میلیارد تن بود که امروز از مرز چهار میلیارد تن در سال فراتر رفته است، بر اساس این برآورد سالانه در حدود ۴۰۰ هزار هکتار از زمین های زراعی فرسایش یافته و غیر قابل کشت میشوند و بهترین و منطقیترین اقدام برای حفظ پوشش گیاهی اجرا و توسعه طرحهای مرتعداری تلفیقی و افزایش درآمد مرتعدار بجای واگذاری عرصهها به دیگر افراد میباشد.
تعاریف:
مرتع: اعم است از مشجر و غیر مشجر
الف) مرتع غیر مشجر: زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمین مسطح که در فصل چرا، دارای پوششی از نباتات علوفهای خودرو بوده و با توجه به سابقه چرا، عرفاً مرتع شناخته شود. اراضی که آیش زراعتاند، ولو آنکه دارای پوشش نباتات علوفهای خودرو باشند، مشمول تعریف مرتع نیستند.
ب) مرتع مشجر: اگر مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد، مرتع مشجر نامیده میشود، مشروط بر آنکه حجم درختان موجود در هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گلیداغی بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق ایران بیش از بیست متر مکعب باشد.
واحد دامی: هر رأس گوسفند یک واحد دامی محسوب میگردد و سایر احشام با توجه به نیاز علوفهای آنها در مقایسه با گوسفند محاسبه میگردند.
ظرفیت چرا: حداکثر تعداد واحـد دامی که در مـرتع مشـخص و در مدت معین میتواند بهرهبرداری نماید، مشروط بر آنکه به منـابع پایه (آب، خاک و گیاه) لطمهای وارد نشود.
ظرفیت مرتع: مجموعهای است از ظرفیت چرایی دامهای اهلی و وحشی و کارکردهای مختلف زیست محیطی و اقتصادی مرتع.
قرق مراتع: عبارت است از جلوگیری از ورود دام و هرگونه بهرهبرداری از مرتع با اهداف مشخص و برای مدت معین.
ممیزی مرتع: مجموعه اقدامات مربوط به تعیین محدوده عرفی، تعیین ظرفیت چرای مرتع و شناسایی مرتعدار ذیصلاح برای اعطای پروانه چرای دام
پروانه چرای دام: مجوزی است که با در نظر گرفتن ظرفیت چرای مراتع و تعداد واحد دامی در یک فصل چرا به نام مرتعدار در هر منطقه از کشور برای تعلیف دام صادر میشود.
مجری طرح مرتعداری: دارنده پروانه چرای دام که با تودیع پروانه یاد شده، مجوز طرح مرتعداری دریافت مینماید.
مرتعدار: شخص حقیقی یا حقوقی دارنده پروانه چرای دام یا مجری طرح مرتعداری میباشد.
فصل چرا: به مدت زمان مناسبی گفته میشود که با توجه به شرایط اکولوژیک و عرف محل با رعایت اصول بهرهبرداری پایدار، توسط هیأت ممیزی مراتع برای تعلیف دام از مرتع تعیین میگردد.
طرح مرتعداری: سندی مشتمل بر مجموعه فعالیتهای مربوط به حفظ، احیاء، اصلاح، توسعه و بهرهبرداری بهینه از مراتع که در قالب برنامه زمانی و مکانی معین و نیز پیـشبینی حجم عمـلیات و برآورد هزینه و درآمد، تهیه و به تأیید وزارت جهادکشاورزی (سازمان) میرسد.
بر اساس مطالعات و بررسی های انجام شده، اهم دلایل تخریب مراتع کشور به شرح ذیل می باشد:
• حضور جمعیت مازاد بر توان مرتع (2 برابر وضع مطلوب)
• وجود و اتکای دام مازاد بر ظرفیت چرای مراتع کشور به میزان 2.2 برابر بیش از حد مجاز
• وابستگی معیشتی خانواده روستائی و عشایری مراتع و افزایش هزینههای زندگی جامع بهره بردار به مراتع با افزایش تعداد دام
• بالا رفتن ارزش زمین و فراهم آمدن انگیزههای تخریب
• تحولات اجتماعی ناشی از رشد جمعیت و افزایش تقاضای اشتغال
• کمبود علوفه یا عدم تعادل بین مصرف و تولید علوفه در کشور(کمبود 3/9 میلیون تن T.D.N) و افزایش فشار به علوفه ارزان قیمت مراتع
• تغییر کاربری نامتناسب مراتع کشور
• رسوخ فرهنگ قانونگریزی خصوصاً در عدم بهرهبرداری متناسب با توان تولیدی مرتع و تخریب و تصرف چرای زودرس و…
• بهرهبرداری مشاعی ازمراتع روستایی و عشایری (تعداد زیاد بهرهبردار)
• فقر دانش (70 درصد بهره برداران بی سواد یا کم سواد) و سرمایه مرتعداران جهت اعمال مدیریت اصولی بر مراتع
• عدم تناسب نوع و میزان تسهیلات بانکی اختصاص یافته جهت اجرای طرحهای مرتعداری (8 درصد نیاز طرحها)
• همسو، هماهنگ و هدفمند نبودن حمایت ها در سه بخش مرتع، دام و علوفه
• عدم توجه به حقوق عرفی در واگذاری زمین و نیز کاربریها و متزلزل شدن انگیزه حفاظت و بهرهبرداری متناسب و متعادل در جامعه بهرهبردار مرتعی
•
ارزش اقتصادی (بازاری) مراتع:
- تولید علوفه به میزان بیش از 200 هزار میلیارد تومان
- حفظ ذخایر ژنتیگی کشور ( 8660 گونه قلمرو مراتع گسترش دارند)
- وابستگی معاش تعداد بیش از یک میلیون خانوار با جمعیتی معادل 5 میلیون نفر به مرتع (200 هزار خانوار عشایری با جمعیت 1.3 میلیون نفر)
- تولید 362 هزار تن گوشت قرمز در کشور
- وابستگی زنبور داری و تولید آن به مراتع(88 هزار تن تولید عسل)
- بر اساس گزارش فائو مجموع ارزش های مرتع 232 دلار درهکتار که بر اساس همین گزارش سایر کاردکردهای غیر بازاری مراتع به ارزش بالغ بر 174 دلار در هکتار معادل 75 درصد ارزش مرتع برآورد گردیده است.
ارزش غیربازاری مراتع کشور:
- حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی و تنوع زیستی کشور
- افزایش عمر مفید بیش از 200 سد مخزنی کشور
- افزایش دبی پایه رودخانه ها و آب های سطحی
- کنترل سیلاب و تغذیه سفره آب های زیرزمینی
- ترسیب کربن و جذب گرد و غبار
- ممانعت از پیشروی بیابان و گسترش کانون های گرد و غبار
- حفظ آب و خاک
- تولید اکسیژن
- کنترل آفات و بیماریهای زراعی
- اکوتوریسم