نگاهی به گیاهان دارویی و محصولات فرعی جنگلها و مراتع شمال
پیام طبیعت: جنگلها و مراتع شمال کشور ، جدا از درخت و علفزار، منبعی غنی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی است که تاکنون بهخوبی شناسایی و به کار گرفته نشده است و بهرهبرداری از آن اغلب به صورت سنتی انجام میشود.
بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی که هم اکنون در حدود 100 میلیارد دلار در سال است، در سال ٢٠٥٠ میلادی به رقم پنج تریلیون دلار خواهد رسید.
کشور ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم جهان و دارا بودن تنوع گیاهی بیشتر از قاره ی اروپا، هم اکنون تنها 600 میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است که از این مقدار نیز بخش عمدهای مربوط به صادرات زعفران به میزان 250 تا 450 میلیون دلار است که به طور عمده در شهرستان قائن در استان خراسان جنوبی کشت میشود.
در مجموع سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یک درصد نیز نمیرسد و تنها ٦ دهم درصد است.
استفاده از فراورده های گیاهان اعم از ساقه، ریشه، گل، میوه آنها تا صمغ و شیرابه، رزین و سایر فراورده های زیستی که مصارف دارویی و صنعتی و خوراکی دارند ، بهره برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع نامیده میشود که از دیرباز در کشورهای جهان از جمله در کشور ایران نیز مرسوم بوده است.
بدیهی است اهداف زیستشناختی و بومشناختی مانند تولید بذر علوفه در قسمت مراتع یا استفاده از چوب و درختان در جنگل مشمول این تعریف نمی شود. با این تعریف، استفاده از چوب و سلولز در بخش جنگل و ارزش علوفهای گیاهان در بخش مرتع را چه در شکل صنعتی یا سنتی آن بهرهبرداری اولیه یا اصلی و بهره مند شدن از سایر خواص و ارزش آنان مانند استفاده از مصارف دارویی یا صنعتی را بهره برداری ثانویه یا فرعی طبقهبندی می کنند.
خاستگاه گیاهان دارویی و محصولات فرعی، گستره سبز جنگلها و مراتع و منبع درآمد خانوارهای بسیاری در مناطق روستایی و عشایری است که بهرهبرداری از طبیعت و بهتبع آن صادرات محصولات فرعی جنگلی و مرتعی باید با حفظ و توسعه این مجموعه زنده که در مجموع بومسازگانهای شکننده ای دارند همراه باشد.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در نیمرخ شمالی البرز (منطقه هیرکانی) 46 گونه درختی و درختچهای و 81 گونه علفی در 56 خانواده در بخش گیاهان دارویی و محصولات فرعی شناسایی شده که روستاییانِ حاشیه ی جنگل و مرتع آنها را به طور سنتی بهرهبرداری و به بازار عرضه میکنند.
محمدعلی معصومی افزود: گونههایی که دارای رویشگاه طبیعی انبوه و نیمهانبوه و گاه تُنُک در مناطق جنگلی و مرتعی هستند برحسب فراوانی نسبی آنها بهرهبرداری سنتی میشوند و قسمتی از معاش مردم منطقه را تأمین میکنند.
وی ادامه داد: تعدادی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار تهران و شهرستانهای تابع شمال کشور همواره دارای توجیه اقتصادی بوده است و طی سالیان متمادی بهرهبرداری میشود.
معصومی بیان کرد: برداشت میوه شاهبلوط به دست افراد بومی در منطقه امامزاده ابراهیم گیلان به صورت یک حرفه درآمده است و در فصل بذردهی درختان جنگلی و همچنین درختان کاشته شده افراد در محوطههای مسکونی و باغها آن را جمعآوری میکنند و به بازار مصرف در شهرستانها از جمله شهرستان رشت عرضه میشود و استفاده آن به صورت تنقلات است.
وی اظهار داشت: میوه فندق را افراد بومی و گردشگران در جنگلها در مدت زمان محدود جمعآوری میکنند و به صورت تنقلات به بازار مصرف در شهرهای همجوار جنگل در شمال کشور میرسد.
معصومی افزود: میوه پسته جنگلی یکی دیگر از محصولات فرعی است که رویشگاه اینگونه در منطقه قازانق َایه، در شهرستان مراوه تپه در شرق استان گلستان است و بهرهبرداری از آن به دست بهرهبرداران محلی با انعقاد قرارداد با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان انجام میشود و یکی از مواد اولیه تولید شیرینی است.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: درباره سرشاخه همیشک و شمشاد گفتنی است که با عنایت به ممنوعیت بهرهبرداری از این دو گونه در جنگلهای شمال کشور، به دلیل زیبایی خاص شاخه و برگِ این دو گونه، برای تزئین دستهگل استفاده میشود.
وی ادامه داد: این دو گونه از جنگل جمعآوری و به گلفروشیها عرضه میشود؛ البته در مورد همیشک با توجه به قدرت زیاد جَستدهی در صورت برنامهریزی و اعمال نظارت صحیح در برداشت آن میتوان از این گونه بهرهبرداری اصولی کرد که در این صورت ضمن تأمین نیاز بازار، حفظ و حراست هم میشود و از بهرهبرداری غیرمجاز آن جلوگیری میگردد.
وی تأکید کرد: ریشه درختچه ی کُولهخاس دارای مصرف دارویی است ولی مصرف داخلی ندارد و در سالهای گذشته با هدف صادرات جمعآوری میشد ولی بهتازگی برای حفظ عرصههای جنگلی که رویشگاههای راش را شامل میشود، بهرهبرداری آن غیرمجاز اعلام شد و به نظر میرسد در صورت تحقیق لازم در میزان تأثیر برداشت در زادآوری درختان راش، با توجه به فراوان بودن کولهخاس در زیرآشکوبِ راشستانها، میتوان از ریشه آن بهرهبرداری کرد.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور بیان کرد: در بهرهبرداری از محصولات فرعی و گیاهان داروییِ مرتعی با توجه به سرشت گونههای مرتعی، گفتنی است اکثر قریب به اتفاق این گونهها دارای خواص دارویی هستند که از قدیم به دست افراد بومی برای مداوای بیماریهای مختلف مصرف میشد و هم اکنون نیز مصارف دارویی دارد.
وی افزود: بهاستثنای تعداد معدودی که مصرف خوراکی دارند از قبیل زمینساقه ی گیاه مُهرسلیمان (شقاقل ایرانی) و میوه کُمای جنگلی یا کوزیره، اغلبِ افراد محلی و روستایی این گونهها را جمعآوری و برای مصرف خود و یا عرضه به عطاریها و مراکز تهیه گیاهان دارویی استفاده میکنند که از جمله مهمترین این گونهها میتوان باریجه و خشخاش سیاه و آویشَن و گلگاوزبان را نام برد.
معصومی یادآور شد: گیاه باریجه در شمال کشور دارای یک محدوده رویشی در منطقه آمل است که اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - ساری با هدف واپایش بهرهبرداری، برای آن طرح بهرهبرداری تهیه کرده است ولی بهاستثنای موارد محدودی، بهرهبرداری آن انبوه نشده است و تنها برداشتهای خیلی محدود محلی برای مصارف سنتی در آن صورت میپذیرد.
معصومی یادآور شد: چند گونه دیگر از جمله چای کوهی، کاکُوتی، قُدُّومه، خاکْشی، گل بابُونه، شاهتَره، ریشۀ گَزَنه، پونۀ خودرُو، گُلپر، اِکلیل کوهی، گل بنفشه که اغلب مصرف سنتی دارند، پس از جمعآوری به عطاریها و مراکز فروش گیاهان دارویی در شهرهای مجاور عرضه میگردد.
وی درباره مشکلات فرآوری و تولید گیاهان دارویی در شمال کشور گفت: نبود اطلاعات دقیق از مساحت و میزان تولید و نحوه برداشت به دست جنگلنشینان و روستاییان و همچنین ناآگاهی جنگلنشینان از نوع محصولات موجود در جنگلهای حاشیه روستاها از معضلات این بخش است.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور ادامه داد: نبود بهرهبرداری اصولی و صحیح از این منابع تجدید شونده در مسیر احیا و توسعه پایدار و قانونمند نبودن طرحهای مصوب محصولات فرعی و بالطبع عدم دریافت عواید دولت در این خصوص از دیگر مشکلات است.
معصومی خاطرنشان کرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - ساری طرح بهرهبرداری باریجه و در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان طرح پسته جنگلی قازان قَایه تصویب شده و بهرهبرداری انجام میشود.
وی با اشاره به اینکه مساحت مراتع شمال کشور در حدود سه میلیون هکتار است پیشنهاد کرد سالانه 500 هزار هکتار از این مراتع در ادارات کل چهارگانه شمال (بخش مرتعی) شناسایی و کار تهیه طرحهای بهرهبرداری و احیا برای آن انجام شود.
مدیرکل دفتر جنگلداری و امور بهرهبرداری سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور تأکید کرد: نظارت بر اجرای طرحهای بهرهبرداری محصولات فرعی و اجرای کارگاههای آموزشی در ادارات کل با تدریس کارشناسان خبره برای شناسایی بیشتر و استفاده بهینه از این محصولات از دیگر کارهای لازم است.
معصومی یادآور شد: با توجه به سیاستهای کلان کشور از جمله سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اجرای طرحهای جنگلداری چندمنظوره با صرفه ی اقتصادی، به منظور کاهش هزینهها و اتلاف وقت و ایجاد اشتغال در جوامع روستایی حاشیه جنگل، احیا و توسعه و بهرهبرداری علمی و اصولی از این نعمت خداداد ضروری است.
در ایران نزدیک به هشت هزار گونه گیاهی میروید که دو هزار و 250 گونه آن خاصیت دارویی و معطر دارد.
نظر شما :