گیاهان دارویی

گیاهان دارویی

تنوع گونه‌های گیاهی ایران 2 برابر قاره اروپا:
سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. بر اساس نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود 8660 گونه است که از نظر تنوع گونه‌ها حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ای، آرایشی- بهداشتی هستند. به علاوه، 2760 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران می‌‌باشند و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌ شوند. خاستگاه بسیاری از گونه‌‌های مهم از جمله گل محمدی، زعفران، باریجه، آنغوزه و شیرین بیان ایران است و بخش عمده‌ای از تولید جهانی این گونه‌‌ها در ایران انجام می‌گیرد. همچنین تنوع گونه‌‌ای گیاهی و برخی گونه‌های منحصر به فرد ایران باعث شده تا شرکت‌های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی از گیاهان دارویی کشور از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به شدت وابسته باشند. به اعتقاد کارشناسان سرمایه گذاری در این حوزه علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال برای جوامع محلی، پیامدهای زیست محیطی خوبی از جمله پیشگیری از فرسایش خاک، بروز سیلاب مخرب و جلوگیری از ریزگردها را به ارمغان خواهد آورد. با وجود قدرت بالقوه افزایش تولید و بهره برداری از گیاهان دارویی، توصیه می گردد به سبب افزایش اشتغال و سودآوری بیشتر احیاء، توسعه، تولید و بهره برداری این گیاهان از حالت‌های سنتی خارج شده و در مقیاس وسیع تر با رعایت اصول تولید و بهره برداری جهت مصارف داخلی و صدور مورد توجه قرار گیرند. 

کارکردهای گیاهان دارویی در مراتع:
- حفاظت از منابع پایه (آب وخاک) با توسعه گیاهان دارویی و افزایش پوشش گیاهی مراتع
- حضور موثر در بازارهای بین المللی به منظور ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری گیاهان ارگانیک مرتعی
- احیاء و توسعه رویشگاه های گیاهان دارویی
- توسعۀ اشتغال و کارآفرینی با توسعه، فرآوری و تجارت گیاهان دارویی
- توسعه فعالیت های چند منظوره در مراتع و حرکت به سمت اقتصادی نمودن مراتع به واسطه استفاده از تمامی پتانسیل‌های مراتع و جنگل ها
- تثبیت معیشت و جایگاه حقوقی بهره برداران در مراتع و جنگل ها
- اصلاح الگوی بهره برداری گیاهان داروئی و تقویت ساختارهای اصولی احیاء، حفاظت و بهره برداری گیاهان دارویی
- شناسایی و جلوگیری از انقراض گونه های بومی و در معرض خطر و تجاری‌سازی آن‌ها با رویکرد کشت زراعی و دیم  
- شناسائی و بکارگیری دانش بومی و تلفیق آن با دانش نوین در فرآیند اجرای طرح‌های تلفیقی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی جوامع محلی

لزوم توجه و اهمیت احیاء و توسعه گیاهان دارویی در رویشگاه های مرتعی:
- گیاهان دارویی در مراتع با کوچکترین اقدام احیاء و تولید می‌شوند و با عملیات بیولوژیک، بیومکانیک و قرق، پوشش گیاهی آن کامل می شود و رسیدن به تولید کلیماکس و امکان بهره برداری بلند مدت نیز میسر می‌شود.
- بیش از 60 درصد گیاهان دارویی را می‌توان در شرایط دیم، در دیمزارها تولید کرد. به علت کم توقع بودن گیاهان دارویی در شرایط بحران کم آبی کشور و افت سفره‌های آب زیر زمینی، توسعه گیاهان دارویی با مصرف آب کمتر، ارزش افزوده بیشتری را تولید می کند.
- وجود تنوع اقلیمی یکی از دلایل به وجود آمدن گونه های بومی و انحصاری متعدد در کشوراست که در هر اقلیم تعداد زیادی گونه گیاهی وجود دارد و می توان با احیاء و توسعه این گیاهان به طور رسمی در سیستم دارویی ایران وارد شوند.
- گیاهان دارویی می‌توانند جایگزین بسیار مناسبی برای فعالیت‌های دامداری در مراتع باشند و با ایجاد پوشش گیاهی، بهره‌وری چندین برابر دام، ارزش خواهد داشت و اجرای طرح‌های مرتعداری تلفیقی و بهره‌برداری گیاهان دارویی-صنعتی باعث کاهش تعداد دام و دامدار و حفاظت از عرصه ها خواهد بود.
- با توجه به افزایش تقاضای جهانی به محصولات طبیعی و گیاهی استاندارد، احیاء و توسعه این گیاهان باعث افزایش صادرات گیاهان دارویی و ارزآوری و افزایش رونق اقتصادی و بهبود معیشت بهره برداران خواهد شد.
- بهره برداری از عرصه های ملی با نظارت ویژه و رعایت تشریفات تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور و رعایت اصول بهره‌برداری بر اساس توان اکولوژیکی طبیعت و حفظ گونه‌ها و صدور مجوز انجام می‌شود.

 فهرست گیاهان دارویی اولویت دار کشور؛ محصولات فرعی و غیرچوبی مرتعی، جنگلی از نظر حفاظت، بهره‌برداری و صادرات به شرح ذیل می باشد:

1- گونه های ممنوعه:
گونه های ذکر شده به استناد بخشنامه سیاست ها و ضوابط حفظ ، احیاء ، اصلاح ، توسعه ، بهره برداری و صادرات محصولات فرعی جنگل و مرتع مکاتبه شماره 1/140233096- 25/10/1402، شقاقل، پرسیاوشان، زیره سیاه، اشنیان "شقار"، کرفس وحشی و کوهی(کلوس)، خزه، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، کشمش کولی، سنبل الطیب، مهر خوش، چله داغی، سورنجان، قره قات، بیلهر، سرخدار، شمشاد، شقایق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستانی، انواع قارچ خوراکی (برداشت از جنگل)، سیر کوهی(والک)، گز علفی، ریشه و پوست درختان و درختچه های جنگلی، ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی، ریشه کاسنی، ریشه ریواس وحشی، ریشه چوبک، ریشه روناس، خاس، ریشه زنبق وحشی، ریشه کوکب وحشی، ریشه شیرین بیان، ریشه سریش، برگ مورد، بن سرخ، پیاز و گل لاله سرنگون، گل اروانه، پیاز گل نرگس، بذر جاشیر خوراکی، قطع و برداشت درختچه های گز، مان شوکه، گز روغنی، برداشت خاک و خاکبرگ از عرصه های جنگلی..

2- گونه‌های مجاز یا مشروط:
گلپر، اسپند، خارشتر (ترنجبین)، شیرخشت، فرنجمشک، مریم نخودی، چماز، گز شهداد، بیدخشت، انچوچک، گل نمدار، درمنه (افسنطین و برنجاسب)، علف گاوزبان، گل گاوزبان، گل نرگس، گز خوانسار (گز انگبین)، آویشن شیرازی، کاکوتی، آنغوزه تلخ و شیرین، همیشک، انواع سرخس ها از جمله سرخس بال عقابی، عشقه و کوله خاس، ترکه ارغوان، باریجه، کتیرا، وشاء، شکرتیغال، انزروت، کاپاریس (لگجی)، علف چای، گل بومادران، گل کاسنی، گل گندم، اسفرزه، انیسون، بادرنجبویه، قدومه شیرازی، بارهنگ، بابونه، شاتره، موسیر(برداشت از مراتع)، کنگر، انواع قارچ خوراکی (برداشت از مراتع)، سرشاخه آویشن دنایی، سرشاخه آویشن برگ باریک، سرشاخه آویشن کرمانی، اندام هوایی ریواس، صمغ طبیعی بنه(سقز)، صمغ طبیعی درختان بادام و گیلاس(زدو)، برگ کنار، برگ اکالیپتوس، میوه محلب،  میوه روناس، میوه ناخنک، میوه بادام جنگلی (کوهی)، میوه زرشک وحشی (جنگلی)، میوه نسترن وحشی، میوه بنه و بلوط، مازوج (گال بلوط)، پسته جنگلی، سماق، گردو و فندق جنگلی، تخم مرو، مصطکی، زالزالک، اسفناج وحشی، گلابی وحشی، سیب وحشی، جفت، بذر باریجه، بذر آنغوزه.

فرصت‌ها
- وجود گونه‌های دارویی متنوع با توجه به شرایط اقلیمی یازده گانه در کشور
- به فعل درآوردن استعدادهای بالقوه موجود در رویشگاه‌های واجد محصولات با ارزش داروئی - صنعتی با هدف توسعه و ایجاد فرصت‌های شغلی
- گیاهان دارویی و ژنوتیپ‌های مختلف آن‌ها در مرتع، بخشی از منابع ژنتیکی و غنای تنوع زیستی مراتع می‌باشند که می‌تواند برای تولید گیاهان، به عنوان منبع تأمین بانک بذر اولیه جهت تکثیر و اهلی‌سازی در عرصه‌های کشاورزی  مورد استفاده قرار گیرد.
- مشارکت واقعی بهره‌برداران عرفی به دلیل ارزش اقتصادی زیاد محصولات و حفاظت پایدار و مدیریت بهینه عرصه ها با جذب و تاکید بر مشارکت جوامع محلی
- با توجه به تحریم‌های ظالمانه، ایجاد شرایط مناسب به توسعه گیاهان داروئی و در نتیجه ایجاد پوشش گیاهی که باعث حفاظت آب و خاک می گردد.
- به دلیل اقتصادی بودن و بیلان مثبت طرح در طرح های احیاء و بهره برداری، درآمدی به صورت بهره مالکانه برای دولت ایجاد می کند و اجرایی نمودن طرح های تهیه شده غیر فعال باعث افزایش ارزش اقتصادی و بهبود معیشت بهره برداران خواهد بود.
- به دلیل ارزش اقتصادی بالای گیاهان دارویی، خوراکی و صنعتی امکان احداث صنایع تبدیلی و واحدهای کوچک اقتصادی در روستا ها، امکان پذیر می باشد. توجیه اقتصادی کشت گیاهان داروئی - صنعتی 2 تا 3 برابر سایر طرح ها می باشد.
- با توجه به اجرای طرح‌های مرتعداری تلفیقی و بهره برداری گیاهان دارویی - صنعتی باعث کاهش تعداد دام و دامدار و حفاظت از عرصه ها خواهد بود.
- ایجاد اشتغال در راستای اجرای طرح های تلفیقی - بهره برداری در عرصه های ملی با توجه به توسعه گیاهان دارویی امکان پذیر می باشد.
- امکان ارزآوری ناشی از صادرات در راستای تولید ناخالص داخلی ملی