بررسی دلايل وقوع سيل هاي اخير و ارائه پيشنهاد

چندی است که بخش وسیعی از ایران عزیز، متاثر از بارش های سیل آسا و رگبارگونه اخیر،  دستخوش سیل های ویرانگر شده و خسارات متنابه جانی و مالی را نیز به هموطنان گرانقدرمان تحمیل نموده است.

با نگاهی اجمالی به وقایع اخیر و بررسی شواهد و قرائن موجود، این واقعیات عیان می گردد که توسعه عمرانی بدون توجه به مباحث آمایش سرزمین، تغییر کاربری های متعدد و غیر اصولی، بهره برداری های بی رویه از منابع طبیعی و به تبع آن کاهش و یا امحاء پوشش گیاهی و فرسایش خاک، مداخلات بی مورد و غیر اصولی در محیط زیست، عدم توجه به قابلیت اراضی، کم توجهی به ظرفیت و همچنین موجودیت آبراهه های فصلی و مسیل ها، عدم توجه به دبی های پیک و دوره های بازگشت بلند مدت (حتی 200 ساله) برای احداث: سدها، پل ها و سازه های سنگین، کم توجهی به ساخت سازهای غیر اصولی در بستر و حریم رودخانه ها و مخروط افکنه ها، مسامحه و کوتاهی در اطلاع رسانی و ارتقائ آگاهی عمومی برای جلوگیری از توسعه این گونه ساخت و سازها در مناطق پر خطر، توسعه طرح های هادی در مناطق بحرانی و خطرناک با هدف به اصطلاح، عمران و آبادانی و افزایش ارزش اقتصادی این گونه مناطق، سدسازی های بی رویه و بعضا غیر اصولی، عدم لایروبی رودخانه های اصلی و همچنین دریاچه های پشت سد، احداث خطوط انتقال نیرو، گاز و آب و همچنین ایجاد راههای مواصلاتی عشایری، روستائی و بین شهری در دل جنگل های طبیعی، عدم اجرای توامان و پیوسته عملیات بیولوژیکی، بیو مکانیکی، مکانیکی و مدیریتی در قالب مجموعه اقدامات آبخیزداری  و در نهایت؛ تسامح وکم توجهی مسئولین عالی کشور به جایگاه سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری برای صیانت و حفاظت از آب و خاک، از جمله دلایل متقن وقوع حوادث اخیر محسوب شده بطوری که در کمال تاسف با سوء مدیریت و همچنین ناکارآمدی های مدیریتی، این نعمت آسمانی، موجبات افزایش تصاعدی و غیر عادی خسارات را فراهم نموده است. 

*رد پای عدم جامع نگری در سیل اخیر  
به یقین نقش بخش های دولتی و غیر دولتی که در برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های کلان، جامع نگر عمل ننموده و با بخشی نگری و ساده اندیشی، چنین اتفاقات ناگواری را موجب شده اند را نمی توان نادیده گرفت. و اگر با منابع طبیعی و محیط زیست اینچنین نمی کردیم، حال می بایست شکرگزار خوان گسترده الهی می بودیم. به عبارتی دیگر، در صورت برنامه ریزی های مدون و مبتنی برجامع نگری و احترام به طبیعت و منابع طبیعی، اکنون می بایست شاهد آبگیری و پر شدن سدهای مستحدثه با حجم زنده می بودیم، آبخوان ها و سفره های آب زیر زمینی که با بهره برداری های غیر اصولی و بی رویه ( با مجوز و بدون مجوز ) موجبات کاهش منابع آب و همچنین فرو نشست زمین را فراهم نمود، احیاء شده می می یافتیم و همچنین بارش های نازل شده در پهنه های آبخیز کشور را به فرصتی برای رویش دوباره پوشش گیاهی و طبیعت به شدت آسیب دیده تبدیل می نمودیم. اتفاقی که خوشبختانه در سال گذشته در سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور تا حدودی و نه به شکل ایده آل به انجام رسید و با توجه با بارش های اخیر و مجموعه اقدامات آبخیزداری، سازه های مکانیکی، بانکت ها و همچنین چاله های کاشت بذر و نهال بخوبی آبگیری شدند. بدون هیچ تردیدی، بارندگی های اخیر در طی سال های گذشته کم سابقه و یا بی سابقه بوده و بدیهی است که وقوع سیل با چنین شدت( به صورت رگبار ) و حجمی از بارش، محتمل خواهد بود و به یقین نمی توانستیم بطور 100 درصد و با هر نوع پوشش گیاهی و هر تعداد سازه مکانیکی بزرگ و کوچکی از وقوع آن جلوگیری نمائیم. اما می توانستیم با ژرف اندیشی و توجه به آمایش سرزمین، بررسی قابلیت اراضی، تعیین کاربری هر یک از اراضی و همچنین برنامه ریزی های مدون مبتنی بر حرمت گذاری به طبیعت و محیط زیست، تا حدود زیادی از ابعاد خسارات ناشی از این حجم از بارندگی، بکاهیم و از این موهبت الهی به بهترین شکل استفاده نمائیم. 

*گل آلودی سیلاب نشان از فقدان پوشش گیاهی
گل آلودی سیلاب های اخیر نشان از فقدان و یا کمبود پوشش گیاهی در پهنه های حوزه آبخیز مناطق سیل زده داشته بطوری که در سیل شهرستان پل دختر و سایر بخش های استان لرستان، بیشترین مواد معلق در سیلاب، حاوی رس و سیلت به عنوان مواد کلوئیدی و کانی های بسیار ارزشمند بوده،که  در نهایت به صورت رسوبات گلی در خیابانها، کوچه پس کوچه ها و خانه های شهری و روستائی، ترسیب یافته اند. این مواد معلق و بار بستر، همان خاک های حاصلخیزی هستند که از تپه ماهورها و مناطق بالا دست به دلیل حذف و یا کاهش شدید پوشش گیاهی متاثر از چرای بی رویه و دیمزارهای کم بازده، در معرض فرسایش قرار گرفته و با بارش های مستقیم رگباری خاکدانه ها متلاشی و سپس تحت تاثیر روان آبها و نیروی ثقل، با قدرتی مهیب، آبادی ها، روستاها و شهرها مسیر سیلاب را درنوردیده اند. فلذا بدیهی است در شرایطی که پوشش های گیاهی با دلایل ذکر شده امحاء می شوند، با هرنوع جریان آب( برفاب و یا باران ) و هر میزان شدت بارندگی( حتی نم باران )، خاکدانه ها در جهت شیب شسته شده و به مناطق پائین دست انتقال می بایند و به عبارتی دیگر، ضمن فرسایش خاک، قدرت تخریب سیلاب نیز در این شرایط ، بیش از پیش افزایش می گردد. 
با بررسی رخدادهای اخیر، این واقعیت تلخ عیان می گردد که در طی سال های گذشته به نقش منابع طبیعی در حفاظت از آب و خاک کشورکم ترین توجه معطوف گشته و به جایگاه سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان متولی اصلی و بی بدیل عرصه های منابع طبیعی و انفال نیز آنچنان که باید، وقعی نهاده نشده است. اتفاقات اخیر، ثابت نمود که پیش بینی های کارشناسان فرهیخته منابع طبیعی، چه در بخش اجرا و چه در بخش های آموزشی و تحقیقاتی، از گذشته تا حال، چقدر ارزشمند و صائب بوده و در کمال تاسف مسئولین محترم عالی مقام کشور بدون توجه به  هشدارهای این فرهیختگان، با منابع طبیعی، محیط زیست و به تبع آن مردم عزیزمان بعنوان بهره برداران این منابع، آن کردند که امروز شاهد آنیم. حال بیائیم از اتفاقات گذشته که با بی توجهی ها، از تلنگری هشدار گونه به سیلی محکمی تبدیل گردید، یکبار و برای همیشه درس بگیریم و این درس آموز طبیعی را چراغ راه آینده مان قرار دهیم. 

پیشنهادها:
1- تشکیل وزارت منابع طبیعی و محیط زیست و یا ارتقاء جایگاه سازمان متبوع تا حد معاونت ریاست جمهور
2- پیگیری برای عضویت ثابت و دائمی مدیران کل و روساء منابع طبیعی ، در شورای های برنامه ریزی استان و شهرستان
3- پیگیری برای عضویت ثابت و دائمی نمایندگان سازمان متبوع در کمیسیون ها و کمیته های زیر بنائی
4- پیگیری برای عضویت ثابت و دائمی مدیران، روساء و نمایندگان منابع طبیعی در تصمیم گیری های عمرانی در سطوح مختلف: استانی ، شهرستانی، شهری و روستائی
5- در اولویت قرار دادن بیش از پیش اقدامات آبخیزداری شامل عملیات: بیولوژیکی، بیو مکانیکی، مکانیکی و مدیریتی با تشریک مساعی، هم اندیشی و مشارکت تمامی بخش ها و معاونت ها با هدف تدوین برنامه ریزی مشترک و همچنین هم افزائی و همسو نمودن کلیه اقدامات
6- مستندسازی و تهیه گزارشات بصری مستمر و سریالی از اقدامات آبخیزداری در سال گذشته و ارائه آن به رسانه ملی با هدف شناخت هر چه بیشتر مردم از نقش انکار ناپذیر سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری در حفاظت از آب و خاک کشور
7- پیگیری برای تامین اعتبارات لازم جهت اجرای طرح های ملی و همچنین تخصیص صد در صدی اعتبارات
8- برنامه ریزی برای جذب نیروی انسانی متناسب با حیطه حاکمیتی بیش از 134 میلیون هکتار از مساحت کشور
9- پیگیری در خصوص جابجائی اعتبارات از استانی به ملی به منظور استقلال هر چه بیشتر مدیران کل استان و احتراز از مصلحت اندیشی و سیاسی کاری

*محمد علی میرزائی کارشناس ارشد آبخیزداری