استحصال 2/4 میلیارد مترمکعب آب از 37 ایستگاه آبخوانداری
آهنگ دلخراش سیل امسال از نقاط مختلف کشور به گوش رسید؛ از گلستان و لرستان تا کرمان و خوزستان و حالا نوبت سیستانوبلوچستان است که سیلاب بر سرش آوار شود. سیل مشکلات زیادی بهوجود میآورد که تبعات آن تا سالها برجای خواهد ماند؛ پر شدن سدهای پاییندست از رسوب، تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک، ازبینرفتن اراضی کشاورزی و واردشدن خسارتهای فراوان به تأسیسات، زیرساختها و واحدهای مسکونی مواردی است که میتوان مطرح کرد، اما چگونه میتوان جلوی این خسارتها را گرفت؟ آبخیزداری یکی از روشهای مناسب برای مدیریت صحیح منابع آبوخاک است که درکشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته و با گذشت نزدیک به 70 سال از اولین اقدامات صورتگرفته در حوزه آبخیزداری در کشور، هنوز ابعاد اهمیت و ضرورت آن بهخوبی روشن نشده و با وجود اعتبارات تخصیصیافته و اقدامات صورتگرفته در سالهای اخیر، همچنان شاهد تخریب منابع آب و خاک هستیم.
**نقش موثر آبخیزداری در جلوگیری از سیل
رئیس پژوهشکده آبخیزداری و آب و خاک با بیان اینکه سیل یکی از رویدادهایی است که بهشکل طبیعی در طبیعت ایران با اقلیم خشک و نیمهخشک اتفاق میافتد، گفت: گاهی سیل به عوامل طبیعی مربوط میشود و مواقعی که بارشها از مقدار متوسط بالاتر میرود، سیلاب رخ میدهد. گاهی نیز دستکاری بشر در عرصههای طبیعی به وقوع سیل منجر میشود که عمدتاً با نحوه بهرهبرداری از منابع طبیعی، پوشش گیاهی، حفظ جنگل و مرتع و روشهای خاکورزی در بخش زراعت ارتباط دارد.
داوود نیککامی در گفتوگو با «سبزینه» با اشاره به نقش آبخیزداری در جلوگیری از سیلاب افزود: با توجه به شرایطی که چند سالی است با آن روبهروییم، لازم است به موضوع منابع طبیعی، آبخیزداری و محیطزیست نگاه ویژهای شود، چراکه با بیمهری به این حوزه قطعاً خسارتها نیز بیشتر میشود. در شرایط فعلی عدم جامعنگری به موضوع آبخیزداری باعث برهمزدن شرایط اکوسیستم میشود و مشکلات زیادی را ایجاد میکند.
وی ادامه داد: متأسفانه در کشور ما علم مدیریت جامع حوضه آبخیز بهطور کامل اجرا نمیشود و هریک از دستگاهها میخواهند مستقل عمل کنند؛ مثلاً هنگام ساخت سد به وزارتخانهای اعتبار داده میشود و باقی دستگاههای مرتبط دخالتی ندارند. حتی در زمینه کشاورزی و بالابردن سطح زراعت و... مشکل عملکرد جزیرهای وجود دارد که باعث شده اکنون شاهد خشک شدن تالابها، ازبینرفتن دریاچه ارومیه و ازبینرفتن گونههای زیستمحیطی باشیم؛ درصورتیکه اگر پروژههای آبخیزداری براساس ظرفیتهای موجود در آب، خاک، اراضی و معیشت مردم برنامهریزی شود و هرکدام از بخشها در قالب یک برنامه کلان و براساس شناخت و با مطالعه وظایف خود را انجام دهند، مشکلی پیش نخواهد آمد.
نیککامی اضافه کرد: بحث مدیریت جامع در حوضه آبخیز آنطور که باید اجرا نشده، لذا میبینیم که سد بهجای اینکه جلوی سیل را بگیرد، باعث خرابی و ویرانی در بالادست و پاییندست میشود که همین امروز در سیستانوبلوچستان، هرمزگان و کرمان شاهد آنیم؛ بهدلیل انجام نشدن عملیات آبخیزداری بهجای نفوذ آب در نقطه فرود و پیوستن به آبهای زیرزمینی، بارشها به هرزآب و رواناب تبدیل و باعث خرابی میشود.
**تغییر تنوع زیستی با مداخلات انسانی در طبیعت
وی با بیان اینکه مداخلات انسانی باعث تغییر تنوع زیستی شده، افزود: بررسی سیلها از دهه 40 تا 90 نشاندهنده این است که در دهه 40، 193 واقعه سیل رخ داده و در دهههای 50، 60 و 70 تعداد وقایع بهترتیب 251، 440 و یکهزار و 226 بوده است. همچنین در دهه 80، یکهزار و 346 واقعه سیل و در دهه 90 که هنوز به اتمام نرسیده است، تاکنون دوهزار واقعه سیل رخ داده است. این موضوع تعجببرانگیز است؛ چراکه میزان بارشها هر سال 1/1 میلیمتر کاهش و تبخیر و تعرق پنج میلیمتر در سال افزایش پیدا میکند و تنها دلیل این موضوع ازبینرفتن پوشش گیاهی و بیتوجهی به آبخیزداری است.
وی در پاسخ به انتقاداتی که به سازههای آبخیزداری و مفید نبودن این سازهها میشود، گفت: آبخیزداری طبیعی و سازههای آبخیز مانند سیلبند و گابیون دو روش برای جلوگیری از بروز سیل و کاهش فرسایش خاک است. اگر ساخت این سازهها براساس مطالعه نباشد و در جای مناسب ساخته نشوند، قطعاً بیفایده و هزینه اضافی است و در برخی مواقع هم فرقی با سد نخواهد داشت؛ بنابراین باید مطالعات و اقدامات کارشناسی انجام شود و پس از آن شروع به ساخت سیلبند و سازههای مختلف آبخیزداری کرد؛ چراکه در برخی مناطق استفاده از این سازهها لازم است.
**ایجاد 37 ایستگاه آبخوانداری در کشور
نیککامی با اشاره به اقداماتی که در حوزه آبخیزداری صورت گرفته، ادامه داد: یکی از اقدامات ما در پژوهشگاه ایجاد 37 ایستگاه آبخوانداری در 22 استان و در سطح 63 هزار هکتار است که آبخوانها عملیات پخش آب سیلابها را انجام میدهند. در 22 سال گذشته 4/2 میلیارد مترمکعب از این آبخوانها آب استحصال شده که برآورد میشود نیمی از آن به آبهای زیرزمینی پیوسته باشد.
رئیس پژوهشکده آبخیزداری و آب و خاک اضافه کرد: علاوهبر فواید مختلف مانند تولید علوفه و چوب وجلوگیری از فرسایش خاک و بروز کانونهای گردوغبار با مبالغی که سازمان برنامهوبودجه برای ایجاد این ایستگاهها تخصیص داده، میتوان گفت برای هر مترمکعب آب 280 ریال هزینه شده است. البته این محاسبه برای سال 96 است که هر مترمکعب آب یکهزار و 500 تومان قیمتگذاری شده بود؛ بنابراین سیلی که میتوانست باعث خسران و نابودی شود، با صرف کمترین هزینه به آب سالم و پاک تبدیل شد که قابلبهرهبرداری است و میتواند مانع فرونشست زمین که این روزها شاهدش هستیم، شود.
نیککامی اضافه کرد: اوایل سال که لرستان درگیر سیل شد، در سه نقطه پلدختر، معمولان و کوهدشت شاهد بیشترین بارشها بودیم، اما در کوهدشت بهدلیل ایجاد ایستگاه پخش سیلاب، با مشکل حادی مواجه نشدیم.
وی با اشاره به نقش آبخیزداری در تثبیت و حفظ پوشش گیاهی گفت: کشور ما ازجمله کشورهایی است که بیشترین فرسایش خاک را دارد و براساس برآوردها میزان فرسایش خاک در اراضی کشور در هر هکتار سالانه معادل 4/16 تن است، درحالیکه این رقم در اروپا و آسیا سالانه حدود شش تن در هر هکتار است.
نیککامی افزود: در همین 37 ایستگاه آبخوان شاهد حفظ پوشش گیاهی هستیم؛ درحالیکه اطراف آن هیچ پوشش گیاهی نیست که مسلماً روی تثبیت خاک نیز تأثیر دارد.
وی ادامه داد: اخیراً با همکاری معاونت توسعه فناوری ریاست جمهوری در روستای ده نو هندیجان که یکی از کانونهای ریزگرد بود، ایستگاه پخش سیلاب را ایجاد کردیم. در این منطقه که هر سال سیل خاک را میشست و به خلیج فارس میریخت، با استفاده از روشهای مختلف آبخیزداری توانستیم آب استحصال کنیم که از این آب برای آبیاری گیاهان بومی منطقه استفاده شد و اکنون این منطقه مملو از پوشش گیاهی است و به آبیاری هم نیازی ندارد و گیاهان با استفاده از آب استحصالشده، خود را بازسازی میکنند. در ضمن این گیاهان پایدارند و اکنون این منطقه دیگر کانون گردوغبار نیست. لازم به ذکر است که تمام کانونهای ریزگرد کشور را مطالعه و برای آن برنامهریزی و الگو تهیه کردهایم که به اجرا نیاز دارد.
رئیس پژوهشکده آبخیزداری و آب و خاک با بیان اینکه آبخیزداری علم مدیریتی و نرمافزاری است و گرد هم آوردن دستگاههایی که در این حوزه فعالیت دارند، نیاز به عزم ملی دارد، گفت: بودجه سال گذشته 200 میلیون دلار بود، ولی امسال به 150 میلیون یورو کاهش یافت. اگر تمام دستگاهها گرد هم آیند، سازمان برنامه و بودجه هم نگاهی کلان به این بخش خواهد داشت. در برنامه ششم توسعه اصلاحاتی در این زمینه درنظر گرفته شده که امیدواریم اجرا شود.
نیککامی افزود: پژوهشکده آبخیزداری و آب و خاک وظیفه دارد در زمینه آبخیزداری مطالعه و در راستای اجرای آن تلاش کند؛ یعنی ایجاد الگوهایی که بخش اجرا از آن ایده بگیرد و به آن عمل کند که این به اعتبارات و همت مدیران اجرایی بستگی دارد. امیدوارم مسئولان این حوزه مدیریت جامع را جدی بگیرند و براساس آن در این حوزه فعالیت کنند.
**مشارکت مردم در اجرای طرحهای آبخیزداری
یک کارشناس آبخیزداری نیز با بیان اینکه طرحهای آبخیزداری یکی از مهمترین برنامههای ادارات منابعطبیعی است، گفت: آبخیزداری، مدیریت اکوسیستم حوضه آبخیز بهمنظور ایجاد تعادل در سرزمین است. طبیعت در طول میلیونها سال به تعادل نسبی رسیده، اما دستکاری بشر باعث بههمریختگی طبیعت شده؛ بنابراین آبخیزداری بهعنوان یک علم، فن و هنر میتواند طبیعت را به تعادل برساند. متأسفانه بشر به بیرحمانهترین شکل ممکن از منابع زمینی مانند عرصههای جنگلی و مرتعی استفاده کرده و همین باعث شده رحمت خدا به سیل تبدیل شود. عملیات آبخیزداری میتواند بخشی از نامهربانیهای بشر با طبیعت را جبران کند. اجرای این برنامهها به مهار سیلابها و کاهش خسارات منجر میشود و مانع وقوع سیل و سیلابهای ویرانگر خواهد شد که هرازگاهی اتفاق میافتد و خسارات مالی و گاه جانی زیادی برجای میگذارد.
اصغر بیات افزود: عملیات آبخیزداری و آبخوانداری با پلکانی کردن مسیلها و رودخانهها، انحراف مسیر رودخانهها و ساخت سیلگیر، توسعه کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگلها، احداث بندهای بتنی و خاکی و در نهایت حمایت از توسعه کشاورزی و چرای دام در مراتع میتواند شرایطی را ایجاد کند که آبهای جاری ناشی از بارندگی به دل خاک نفوذ کند و علاوهبر سیراب شدن سفرههای زیرزمینی، مقدار آب جاری بهمیزان قابلتوجهی کاهش یابد.
وی ادامه داد: عملیات آبخیزداری بهترین روش برای مقابله با سیلابهای ناشی از بارانهای ناگهانی و سیلآساست؛ چراکه با اقداماتی که در دامنههای کوه، اعم از عملیات مکانیکی، بیولوژیکی و بیومکانیکی انجام میدهد، ضمن بالا بردن جذب آب در خاک، نهایتاً مازاد آن را به آبراههها هدایت و از وقوع سیلاب جلوگیری میکند.
بیات اضافه کرد: اقدامات منابع طبیعی در حوزه آبخیزداری با تکیه بر اعتبارات صندوق توسعه ملی برای توانمندی جوامع محلی ازجمله روستاها در مقابل خطرات احتمالی ازجمله سیل است تا در بالادست روستاها با مشارکت مردم فعالیتهای لازم در این حوزه انجام شود. درواقع یکی از اهداف اجرای طرحهای آبخیزداری استفاده از مشارکت مردم و نیروهای بومی برای حفاظت و تقویت داشتههای ملی و طبیعی است و بیشتر فعالیتهای آبخیزداری با تقاضای مردم بومی و همراهی آنها اجرا میشود.
نظر شما :